Piątek 1 września 1939 roku stał się dniem zwrotnym w dziejach narodów Europy a tym samym i miasteczka Podkamień. Pierwsze dni wojny między Polską a Niemcami minęły w Podkamieniu i jego okolicach względnie spokojnie, poza dwukrotnym ostrzelaniem miasteczka przez samoloty hitlerowskie z broni maszynowej. Ofiar w ludziach nie zanotowano. Nieprzyjaciel nie atakował Podkamienia z powietrza, ani też nie ostrzeliwał z artylerii. Wieści o działaniach wojennych płynące z odbiorników radiowych nie były pocieszające. Niepewność zbliżających się dni spowodowała, że mieszkańcy tego prowincjonalnego miasteczka stali się zmartwieni i przygnębieni. Pod koniec września spotęgował się ruch wojska polskiego i różnego rodzaju pojazdów na szosie przebiegającej przez miasteczko w kierunku Tarnopola i dalej ku granicy polsko-rumuńskiej. Oddziały wojskowe oraz wiele osób cywilnych zdążało na przedmoście rumuńskie, uchodząc przed Niemcami. Ci w zawrotnym tempie parli na wschód , niszcząc po drodze wszystko co na niej spotkali. Nadszedł okres względnej ciszy przed przysłowiową burzą. Nikt nie orientował się jak wygląda aktualna sytuacja na froncie polsku-niemieckim. Z końcem września miasteczko obiegła wiadomość, że Sowieci przychodzą Polsce z pomocą, w co niektórzy mieszkańcy skłonni byli uwierzyć. Na początku października od północy wkroczyły do Podkamienia czołgi i wojsko sowieckie, siejąc swoim wyglądem i zachowaniem strach i popłoch wśród miejscowej ludności. Jednostki polskie rozbrajano, a oficerów i podoficerów internowano. Szeregowych puszczano do domów. Tym którzy nie mieli dystynkcji na naramiennikach bacznie oglądano ręce i dłonie, a gdy ktoś miał ręce gładkie i delikatne uznawano go za ukrywającego się oficera. Wśród ludności cywilnej zaczęły się również masowe przesłuchania i aresztowania. Prześladowano osoby, które brały czynny udział w życiu społecznym i politycznym w Polsce.

Zbigniew Iłowski, Stanisław Iłowski, Podkamień. Apokaliptyczne wzgórze, cz.I, Opole 1994

Ściemniało się, byliśmy więc bezpieczni w tym smętnym marszu z 15 na 16 września 1939 r. Nad ranem dotarliśmy w pobliże jakiejś wioski, lecz postanowiliśmy odpocząć w pobliskim zagajniku, zakupując żywność u przyjaznych lecz wystraszonych polskich osadników. O zmroku ruszyliśmy znowu kolumną ok. 500 żołnierzy przez zaciemniony Krzemieniec, w którym przewalała się nie tylko rzeka uchodzących dyplomatów, ale także zmierzających na wyznaczone pozycje oddziałów.
Około 4 nad ranem dotarliśmy szybkim marszem do wioski ukraińskiej w kierunku na sienkiewiczowski Zbaraż. Znużeni pokładliśmy się spać gdzie popadło w stodole na sianie, lecz po paru godzinach zerwała nas złowroga wieść o wkroczeniu wojsk sowieckich na całej długości uzgodnionej w Rydze granicy. Nieliczni woleli się łudzić, że to przychodzi upragniona odsiecz. Z sześciu oficerów naszej baterii żaden nie miał złudzeń. Byliśmy do tego niebezpiecznie blisko rosyjskiej granicy. Zgodnie z pierwotnymi rozkazami powinniśmy się posuwać na południe do dalekiej Trembowli, lecz zrozumieliśmy, że Naczelne Dowództwo i Rząd wyewakuują się lada moment do Rumunii by nie wpaść w ręce Czerwonej Armii. Na mój wniosek postanowiliśmy więc na radzie oficerskiej przesuwać się raczej marszem z powrotem na zachód do ciągle jeszcze walczącego Lwowa, odległego o jakieś 120 km. Chodziło przecie o to, by nie wpaść w sowieckie łapy. Żołnierzom dano więc wolny wybór. Ruszyli tylko co silniejsi, w tym wszyscy podchorążowie. Ze starszymi i chorymi został na miejscu por. rez. Dąbrowski. Miał łzy w oczach przy rozstaniu. Przepadł jak kamień w wodzie.
Dzisiejsza młodzież nie ma, niestety, pojęcia, jak urzekająco piękne są te historyczne kresy podolsko-wołyńskie... Szliśmy w kierunku na prawosławną Ławrę Poczajowską i klasztor Dominikanów w Podkamieniu. Próbowaliśmy nawet śpiewać w marszu, choć nie bardzo się to już kleiło. Mieszkańcy wsi ukraińskich patrzyli na nas wilkiem. Ja niezbyt godnie się zachowałem, gdyż najadłszy się w przydrożnym sadzie jabłek, zostałem w tyle poza kolumną, by ulżyć sobie w samym środku rozsłonecznionej wioski.
Nadlatywały sowieckie samoloty. Znaliśmy przecież jako przeciwlotnicy na pamięć ich sylwetki. Znowu trzeba było rozpierzchnąć się wśród pól pszenicznych, gdyż nie byliśmy bynajmniej pewni, czy nas jak kaczki przy drodze nie wystrzelają. Obawy okazały się płonne. Zmęczeni marszem postanowiliśmy pobrać podwody w jednej z wiosek, lecz ukraińscy gospodarze skwapliwie rozpuścili konie po okolicznych polach. Wykręcali' się od najmniejszej pomocy dla polskiego wojska.
Nad ranem dotarliśmy do Podkamienia. W barokowym klasztorze zebrało się sporo uchodźców, głównie rodziny wojskowych. Błagali byśmy zorganizowali obronę miasteczka przed sowiecką okupacją i ukraińskimi bandami. Nasz dowódca uzależnił to od decyzji ojca przeora. Potem pokładliśmy się spać po wspaniałej uczcie z winem w salach klasztoru. O świcie całe wojsko przyjęło Komunię Świętą by podjąć dalszy marsz w kierunku zawsze wiernego Lwowa. Gdzieś z zachodu słychać było znowu artyleryjskie kanonady - dowód, że żołnierz polski nadal broni nie złożył. Było to 19 września. Podolską, polną drogą wśród maków i chabrów - szliśmy na spotkanie z przeznaczeniem.
Wczesnym popołudniem w czasie posiłku zgłosił się do nas ukraiński parlamentariusz z czerwoną opaską. Twierdził, że zostaliśmy okrążeni na rozkaz sowieckich dowódców i że w ciągu godziny mamy się poddać. Gorącokrwiści podchorążowie z łyczakowianinem Józkiem Podgóreckim na czele chcieli stawić opór chociaż pistoletami i granatami. Wyszedłem na zwiady, by istotnie stwierdzić większe ilości uzbrojonych Ukraińców na progu lasu, w którym zamierzaliśmy przenocować. Stanęliśmy więc przed strasznym dylematem, czy porywać się na bratobójczą walkę, czy też zawierzyć owemu "parlamentariuszowi". Był on nb. podoficerem Wojsk Polskich, który legitymował się sowieckim upoważnieniem do pertraktacji w sprawie rozbrojenia. Kpt. Dobrzański zdecydował, byśmy przemaszerowali pod noc tych 10 km dzielących nas od żydowskiego miasta Brody. Był to najbardziej przygnębiający ostatni etap naszej wrześniowej marszruty. Wkrótce przekazani zostaliśmy oficerom sowieckim, a z okien każdego niemal domu powiewały czerwone szmaty. Oficerowie sowieccy zachowywali się względnie poprawnie, lokując nas w wagonach kolejowych pod opieką strażników. Twierdzili, że wkrótce pójdziemy razem bić Niemca.

Jerzy Lerski, Emisariusz Jur, Warszawa 1989