Świętom Bożego Narodzenia w Polsce od zawsze towarzyszy niezwykła atmosfera przygotowań. Na Kresach Wschodnich ta wspaniała atmosfera robiła ogromne wrażenie na sowieckich okupantach. - Oficerowie NKWD byli pod wrażeniem tego, w jakiej atmosferze obchodzimy święta - opowiadają byli kresowiacy z Podkamienia.

Jaki był świąteczny klimat tych dni?

Odwiedziliśmy rodzinę z Wołowa, która w latach przedwojennych i wojennych mieszkała w Podkamieniu. Żyjące tam rodziny obchodziły święta Bożego Narodzenia w niepewnym czasie sowieckiej okupacji.

Podobnych rodzin z kresowymi korzeniami na naszym terenie jest więcej. Razem przyjechali jednym transportem. Choć było to 62 lata temu, wydarzenia te odcisnęły silne piętno w ich sercach. Dziś, wracając pamięcią do tamtych dni, w oku kręci im się łza. Tak było i tym razem.

Święta przedwojenne

- Nigdy nie zapomnę świąt w Podkamieniu, jak my to mówimy, za Polski. Tej pięknej i ozdobnej w świece i łańcuszki choinki. Na niej bombki, przeróżne zwierzątka: zajączki, ptaszki, orzechy, jabłka, aniołki. Zamiast gwiazdy na choince był aniołek - opowiada pan Władysław. - Nie było "włosa anielskiego", kładliśmy na choince watę - dopowiada pani Józefa. Słoma w kącie chaty nazywana była "dziaduch". W każdym polskim domu pod choinką stała szopka bożonarodzeniowa. Na stole biały obrus, a pod nim tradycyjnie troszeczkę siana. Nie mogło zabraknąć takich wielonarodowych potraw jak kutia z pszenicy, kompot z suszonych śliwek, barszcz z uszkami, karp po żydowsku. Okazuje się bowiem, że Polacy przejęli część przepisów kulinarnych od sąsiadów. Był też inny sposób przyrządzania karpia. Ściągano skórę i wyjmowano ości. Następnie dodawano przyprawy i jajko. Po czym tak uzyskany farsz wkładano w poprzednio ściągniętą skórę. - To była potrawa dla małych dzieci, żeby się nie zadławiły - śmieje się pani Józefa. Nieodzowny był mak, miód i grzyby. Na stole powinna być nieparzysta liczba potraw, 9 lub 13. Alkoholu w święta nie było. Po pasterce ludzie szli kolędować do rodziny i znajomych. Gdy ksiądz chodził po kolędzie, to dorośli i dzieci całowali go w mankiet. - Najbiedniejszy człowiek robił wszystko, aby mieć święta - wspomina pani Maria. Dla nieoczekiwanego gościa, zostawiało się puste miejsce przy stole.

Wojna i święta

Od roku 1939 zaczęli się pojawiać "nieoczekiwani goście". Armia Czerwona zajęła kresy i nastąpiły przygotowania do deportacji polskiej ludności. - Mieszkał u nas naczelnik NKWD Kuźmiuk - opowiada pani Eleonora. - Zaprosiliśmy go na Wigilię. Przyszła jego żona, córka, matka i on. Kiedy zobaczyli stół wigilijny, byli bardzo zaskoczeni. Jego matka popłakała się, jak zobaczyła nasze święta. Po kolacji poszła z moją mamą do kościoła w tajemnicy przed synem. Od tamtej pory razem chodziły na msze.

W czerwcu 1941 r. NKWD miała gotowe plany deportacji polskich rodzin z Podkamienia. Naczelnik Kuźmiuk i jego żona chodzili bardzo zdenerwowani, a mama naczelnika płakała i tuliła dzieci z polskiej rodziny, u której mieszkali. Wtedy to miała miejsce rozmowa, która zdumiała obie strony - opowiada pani Eleonora. - Dlaczego ty płaczesz babuszka, czy dlatego, że Niemcy napadli na ZSRR i będzie wojna z Hitlerem? - pyta ją moja mama. - To jest wojna z Niemcami?- odpowiada pytaniem zdumiona Rosjanka. I wtedy wyznała, że boi się, iż wywiozą jej rodzinę, a ona tak się z Polakami zżyła. - To wy jesteście ocaleni - powiedziała Rosjanka. Wtedy zrozumieli, że naczelnik Kuźmiuk miał ich wysłać do łagrów. Polacy słuchali radia i wiedzieli o wybuchu wojny, co Kuźmiuk ukrył przed rodziną.

Polskie tragedie

- Ruscy wygonili zakonników i księży. Ukrywali się oni w polskich domach, gdzie ich przygarnięto i karmiono - mówi pani Maria. Kiedy Niemcy wyparli Rosjan, wrócili do klasztoru w Podkamieniu. - Później weszli Niemcy i wielu ukraińskich sympatyków Armii Czerwonej musiało się szybko przestawić na nowego okupanta - wspomina z kolei pan Władysław. - Rodzice mówili: "Jesteście Polakami i musicie być patriotami. Przyszli Ruscy, to niektórzy byli po ich stronie, przyszli Niemcy, poszli do Niemców. Wy musicie pamiętać, żeby zawsze być Polakami".

W każdej polskiej rodzinie byli żołnierze Armii Krajowej. Po prostu inaczej na kresach II Rzeczypospolitej być nie mogło. Wrogiem byli Rosjanie, Niemcy i Ukraińcy, którzy pod niemieckim panowaniem poczuli się silni. Kiedy Niemcy zaczęli przegrywać i zbliżał się front, rozegrała się największa tragedia. Od 1943 r. Ukraińcy rozpoczęli mordowanie polskiej ludności. - Tego, co się działo, nie da się w czasie świąt wspominać - mówi cicho pan Władysław. Po prostu Polacy musieli uciekać i kryć się przed ukraińskimi sąsiadami, którzy na nich polowali. Kto nie zrobił tego w porę - ginął mordowany w okrutny sposób. UPA zaplanowała, by pozbyć się Polaków, a wtedy państwo polskie nie będzie miało racji bytu na tym terenie. Chodziło też o to, aby zatrzymać żołnierzy AK w domach. Niemcy mieli dużo problemów z AK, ponieważ działała ona teraz w porozumieniu z partyzantką sowiecką. Było jasne, że AK w obawie o życie swoich rodzin zagrożonych przez Ukraińców, będzie współpracować z sowietami. Tak też się stało. Faktem jest również, że oddziały AK walczyły z UPA i wykonywały wiele działań wojskowych, które zaangażowały obie strony w bratobójczą walkę. Polskie wioski pomagały partyzantom sowieckim i udzielały im wsparcia. - To był najgorszy czas na kresach okupowanych przez Niemców - opowiada pan Władysław. - Pamiętam, jak ojciec Marek Kras zapytał mojego ojca: "Gdzie ty się będziesz chował z rodziną, jak przyjdzie UPA?" - Moja mama całą noc się modliła w kościele. Rano miała taki sen, że dziecko mówi do niej: "Niech pani ucieka". Przyszła do domu i powiedziała do ojca: "Józek, musimy stąd wyjechać". I wyjechaliśmy na zawsze r11; kończy ze łzami w oczach. Błyskawicznie udało się zorganizować zezwolenie na wyjazd do Brodów. To był ostatni dzień na ucieczkę. Następnego dnia w Podkamieniu Ukraińcy mordowali Polaków. Święta tamtego roku były najtragiczniejsze.

***

Bez względu na straszne doświadczenia wojenne tamtego pokolenia Boże Narodzenie było zawsze dla nich świętem radości i nadziei. Pomimo przeciwności losu, ta nadzieja była zawsze żywa. Wigilia rozpoczyna się jak od wieków oczekiwaniem pierwszej gwiazdki na niebie, po której wszyscy dzielą się opłatkiem i składają sobie życzenia pomyślności.

Wojciech Orłowski