Podkamień, miasteczko o 15 Km. na południe od Brodów, (urząd pocztowy, apteka i posterunek żandarmeryi) położone u stóp wysokiej góry (446 m. nad poziomem morza najwyższe wzniesienie w pow. brodzkim), na której wznosi się klasztor OO. Dominikanów ze wspaniałym kościołem. Okolica górzysta; od wschodu (Czarny las) i zachodu (Kotysz i Jaśniski las) ciągną się lasy, a na północy i południu leżą grunta orne gliniaste, zimne, na których udają się najlepiej owsy i jęczmiona. Na północnym stoku góry leżą źródła, z których nastaje mała struga, "Ikwą" zwana, płynąca w kierunku płn. wschodnim do Tetylkowiec gdzie wpływa do właściwej Ikwy. Na południowym stoku nastają przytoki Seretu Siorła i Samec. W północno zachodniej stronie zabudowań miasteczka, pod lasem Kotysz, wznosi się piękny pałac z obszernym parkiem, siedziba właściciela (hr. Cetnera).

Gospodarkę rolną prowadzą w gminie pięciopolową, we dworze trzypolową postępową. Konie i bydło gminne rasy krajowej, dobrze utrzymane, we dworze konie rasy arabskiej, a bydło tyrolskiej i szwajcarskiej. Pszczelnictwem zajmują się chętnie; sadownictwo pielęgnowane. Sady podkamienieckie dostarczają najwięcej orzechów włoskich i śliwek na targi w Brodach i Tarnopolu. Obszar dworski zajmuje się na małej przestrzeni uprawą chmielu. Oprócz gospodarki trudnią się mieszkańcy handlem i przemysłem rękodzielniczym. W miejscu jest 44 sklepów i kramów z towarami mieszanymi, bednarz, cieśla, garbarz, 5 kowali, 2 krawców, kotlarz, 6 murarzy, 10 rzeźników, 11 szewców, piekarz, szklarz, snycerz, tkacz, złotnik, warstat wyrobu srebrnych haftów na tałesy. Z przemysłu domowego wymienić należy przedewszystkiem szewstwo, któremu oddaje się znaczna liczba mieszkańców, wyrabiając proste wiejskie obuwie, które rozwożą po okolicznych jarmarkach lub sprzedają w miejscu w czasie odpustów, wreszcie tkactwo, murarstwo, kuśnierstwo i garbarstwo, którym to zajęciom oddaje się połowa mieszkańców. W pobliskich górach znajdują się obfite kamieniołomy.

Parafią łacińską, do której należy 14 okolicznych włości z liczbą 3300 wiernych, zawiadują OO. Dominikanie; parafia grecko katolicka w miejscu; sąd powiatowy w Załoścach.

Szkoła etatowa, dwuklasowa, założona w r. 1860, do której na 423 uzdolnionych uczęszcza 140 dzieci posiada 14 hektarów i 38 arów pola. Język wykładowy polski.

Parafia łacińska i klasztor OO. Dominikanów uposażył w r. 1464, Piotr Cebrowski, dziedzic na Żabokrukach i Podkamieniu. (1) Klasztor wraz z kościołem, wzniesiony na tem miejscu, na którem, wedle podania, niegdyś bożyszcze pogańskich Połowców stać miało, był pierwotnie drewniany. Dopiero w r. 1640 przez rodzinę Cetnerów z kamienia zbudowany i silnymi murami obwiedziony, stał się miejscem schronienia w czasie licznych napadów tatarskich. W pięknym i bogatym kościele, znajduje się we wielkim ołtarzu obraz N. P. M., słynący od wieków cudami. To też corocznie w czasie odpustów (2 lipca, 15 sierpnia, 8 września i w święto Matki Boskiej Różańcowej) ściągają się tu z odległych stron liczne tłumy pobożnych pątników. Górę na której kościół i klasztor się wznosi nazywają Góra Różańcową. Widok z tej góry, a szczególnie z Galeryi kościoła jest zachwycający, odsłaniają się bowiem stad nietylko urocze pobliskie okolice rosyjskiego Wołynia, (po Poczajów i Kamieniec podolski) lecz widnieją także wyraźnie wzgórza, ciągnące się w kierunku zachodnim aż do Lwowa.

W pobliżu klasztoru sterczy ogromna bryła całkowitego kamienia, kilka metrów wysoka, a drugie tyle w ziemie zagłębiona, do której przywiązana jest, utrzymująca się do dziś następująca legenda: Kiedy klasztor już był wybudowany i księża Dominikanie sprowadzeni, diabeł, który zawsze ich nie cierpiał, dowiedziawszy się, że mają do kościoła sprowadzić cudowny obraz Matki Boskiej, postanowił w przeddzień przywiezienia cudownego obrazu, kościół zburzyć. W tym celu porwał on olbrzymią skałę, aby nią uderzyć w kościół i obrócić go w gruzy. Ale i szatan, kiedy go namiętność uniesie głupstwo czasem zrobi, to też i ten wziął skałę za ciężką i musiał w drodze odpoczywać. Ostatni raz odpoczął na tej górze bliskiej już klasztoru, gdzie ciężar swój na szczycie złożył. Odpocząwszy gdy miał porwać skałę i na kościół z rozmachem rzucić, kur zapiał i diabeł musiał zmykać do piekła. Na drugi dzień przybył rzeczywiście cudowny obraz, który uroczyście w wielkim ołtarzu złożono, zabezpieczając na wieki kościół i klasztor od zawziętości diabelskiej. Skała owa, została zatem w tem miejscu, w którem ją djabeł zostawił, a na samym jej szczycie jest ślad ręki diabła, który ją niósł i donieść nie mógł w porę. (2)

Powstanie Podkamienia, jako osady, nie da się ściśle oznaczyć, prawdopodobnie jednak jest on współczesny Olesku i Łopatynowi, narażony również na częste napady dzikich hord, przez które w latach 1240, 1319 i 1617 miał być zniszczony. Gdy Turcy Kamieniec podolski w r. 1672 posiedli, wysyłając do r. 1699 rok w rok pustoszące zagony, wyludniły się wszystkie osady od Podkamienia po Kamieniec, a miejsca tychże porastały borami. Tym napadom oparł się tylko klasztor i kościół, podczas gdy zamek i miasteczko każdą razą w perzynę obrócone zostało. W latach 1676 i 1688 nie czuli się tu jednak księża Dominikanie bezpiecznymi, i na wieść o zbliżających się Tatarach, zabrawszy cudowny obraz Najśw. Maryi Panny i kosztowniejsze sprzęty kościelne szukali bezpiecznego schronienia w zamku brodzkim. (3)

Statystyczne: Liczba ludności: 3312; a to: rzymskokatolickiej 1154, greckokatolickiej 732, izraelitów 1426. Gmina posiada: 2481 morgów ziemi. Dochód = 3594 złotych reńskich; podatek = 1200 złotych reńskich. Dwór posiada: 2261 morgów ziemi. Dochód = 1777 złotych reńskich; podatek = 408 złotych reńskich. Z ziemi urodzajnej przypada: 1836 morgów na grunty orne, 993 morgów na łąki i ogrody, 203 morgi na pastwiska, 1592 morgów na lasy.


Przypisy oryginalne:

(1) Odnośny dokument przytacza WX. Barącz w dziele: Tow. Duch. kat. str. 499.

(2) Wszystkie podobne podania i legendy ludowe, w których zwykle czart, jako orędownik bałwochwalstwa ważna odgrywa role, sięgają odległej przeszłości, a celem ich było staranie się o zatarcie bałwochwalstwa w czasie rozkrzewiania religii chrześcijańskiej. W tych stronach był Czarny Gaj (ciągnący się od Podhorzec wzdłuż źródłowisk Ikwy, do Podkamienia) świątynia Dyanny słowiańskiej, dla której lud okoliczny zachowywał cześć bałwochwalczą, nawet jeszcze w XVII w., o czem świadczy ta okoliczność, że Jakób Sobieski kaszt. krak. polecił był zarządcom dóbr złoczowskich i jezierniańskich aby poddanym wzbraniali stanowczo odbywania pielgrzymek na Babę (wzgórze między Podkamieniem, Pańkowcami i Maliniskami, na którem istniał do niedawna bałwan kamienny babą zwany.)

(3) X. Baracz: Wolne miasto handlowe Brody str. 52 i 69.


[źródło: Rys geograficzno - statystyczny złoczowskiego okręgu szkolnego wraz z dokładnym opisem poszczególnych miejscowości obu powiatów (złoczowski i brodzki). Opracował Bronisław Sokalski. Nakładem Towarzystwa pedagogicznego oddziału złoczowskiego. Złoczów 1885.]