Michał Kurzej

Podkamień i Lublin - dekoracje sztukatorskie warsztatu Falconiego w kościołach dominikańskich (fragment)

[...] Różnice w wykonaniu poszczególnych partii oraz współistnienie motywów falconiowskich z nigdy niespotykanymi w jego dziełach widoczne jest również w dekoracji kaplicy Cetnerów pw. św. Dominika przy kościele w Podkamieniu, którą wprowadzono do literatury naukowej stosunkowo niedawno. Stało się to zasługą Jacka Gajewskiego, który przypisał jego autorstwo Falconiemu, wskazując na związki z kaplicą Oświęcimów w Krośnie i stiukami gabinetów baszt zamków w Nowym Wiśniczu i Łańcucie, a także zwrócił uwagę na podobieństwo kartuszy do dekoracji kaplic Czarneckiego (Matki Boskiej Loretańskiej) i Św. Trójcy (pierwotnie św. Franciszka Ksawerego) przy krakowskim kościele św. św. Piotra i Pawła oraz prezbiterium kościoła bernardynek w Rzeszowie. Gajewski dostrzegł też podobieństwo ornamentów roślinnych do dzieł Falconiego w Klimontowie, Lublinie i Łowiczu. Jego zdaniem stiuki w Podkamieniu, stojące pomiędzy dekoracją kaplicy w Krośnie a sztukateriami w Łowiczu i Lublinie, powstały latem 1648 r. Badacz ten poświęcił dużo miejsca stosunkowi dekoracji do architektury kaplicy, która jego zdaniem, podobnie jak przeciwległa kaplica św. Jacka, została wtórnie nadbudowana nad wschodnim przęsłem nawy płd. ok. 1635 r. Mianowicie zwrócił on uwagę, że za pomocą sztukaterii wprowadzono do wnętrza ład kompozycyjny, niwelując asymetryczne rozmieszczenie okien w Ścianie ołtarzowej i tamburze kopuły. Następnie M. Karpowicz uznał, że kaplica została zaprojektowana przez Konstantego Tencallę dla Stanisława Koniecpolskiego, który powierzył jej dekorację Falconiemu, a wykonanie dekoracji datował na rok 1648. Datowanie to, podobnie jak hipotezy na temat okoliczności powstania kaplicy okazały się błędne w świetle ostatnich badań Piotra Krasnego, który zebrał i dokładniej zanalizował przekazy historyczne dotyczące klasztoru w Podkamieniu. Architekturę kościoła i kaplic uznał on za jednofazową, co wyklucza zarówno tezę o ich nadbudowaniu, jak i domysły o autorstwie Tencalli. Stwierdził też, że dekoracja kaplicy nie mogła powstać w lecie 1648 r., ponieważ okolice Podkamienia zajęte były wtedy przez wojska kozackie, a prace przy kościele przerwano już w maju tego roku, kiedy też nastąpiła ewakuacja klasztoru. Zaproponował on bardziej prawdopodobne datowanie na ok. 1644 r., kiedy to pochowano w kaplicy Mikołaja Cetnera, nadając jej tym samym funkcję mauzoleum tej rodziny. Powstanie stiuków w tymroku jest prawdopodobne tym bardziej, że w zbliżonym czasie Falconi pracował w niedalekich Podhorcach. Zgadzając się z tezą o autorstwie Falconiego, P. Krasny uznał sztukaterie w Podkamieniu za jedno z najbardziej udanych jego dzieł. W świetle tych badan budowę kościoła, który zastąpił wcześniejszą świątynię ufundowaną przez Baltazara Cetnera, rozpoczęto prawdopodobnie w 1635 r. Kaplice powstały najpewniej współcześnie z resztą budowli, której wznoszenie współfinansował Aleksander Cetner. Dekoracja kaplicy św. Dominika powstała najpewniej w roku 1644, czyli niedługo po ukończeniu prac budowlanych. Datowanie to należy przyjąć, podobnie jak sugestię, że ozdobienie kaplicy wiązało się z nadaniem jej funkcji mauzoleum Cetnerów. Taki charakter kaplicy podkreśla umieszczenie herbu Przyrowa w kartuszu. Jest to więc kolejna budowla o charakterze prywatnej kaplicy grobowej, gdzie wystrój sztukatorski stanowi nieodłączne dopełnienie architektury wnętrza, ważne zarówno ze względów estetycznych jaki ideowych.

Kaplica zamykająca od wschodu płd. nawę kościoła ma rzut prostokąta zamkniętego półkolistą apsydą i została nakryta owalną kopułą na wysokim tamburze. Wnętrze podzielono na dwie kondygnacje za pomocą pełnych belkowań o bogatych wykonanych W stiuku profilowaniach oraz fryzach ozdobionych wicią roślinną (il. 10). Arkady, prowadzące do kaplicy z nawy głównej i bocznej, obramiono profilowaną listwą, a ich podłucza ozdobiono liściastą arabeska. Podobne obramienia, wzbogacone o uszaki, otrzymały okna dolnej kondygnacji oraz odpowiadająca im płycina na ścianiepłn. Wnęki okienne ozdobiono reliefowymi przedstawieniami kwiecistych wazonów (il. 11), a w podłuczu płytszej wnęki okna apsydy – z ornamentem liściastym. W pendentywach nad arkadą zach. umieszczono dwa kartusze zwinięte w wydatne woluty w części górnej zwieńczone przyłbicami z wąsatymi głowami rycerzy (il. 12), spod których spływają liściaste labry. W kartuszu po stronie płn.-zach. widoczny jest ślad herbu Cetnerów – Przyrowa. Nad pozostałymi obramieniami umieszczono mniejsze kartusze o formach bardziej płaskich i zwartych, między którymi na chustach, przechodzących przez ich górne woluty i na zewnątrz kontynuowanych jako karbowane wstęgi, zawieszono girlandy z owoców i warzyw. Girlandę na ścianie płn. oderwano od tła, maskując występ muru. Kartusze i część girlandy na ścianie wschodniej usunięto prawdopodobnie już w związku z ustawieniem w kaplicy większego ołtarza w 2. poł. XVII wieku.

Obramienia okien górnej kondygnacji wyposażono od dołu w większe uszaki, pomiędzy którymi umieszczono wolutowe spływy połączone chustami. Boki wnęk okiennych rozwiązano jak w kondygnacji dolnej, a ich podniebia ozdobiono rozetami. Oknom rozmieszczonym nieregularnie od wsch. i płd. odpowiada analogicznie rozwiązana wnęka i płyciny w pozostałych ścianach. Wszystkie obramienia zwieńczono kartuszami, zwiniętymi w zaoblone woluty i wywiniętymi na obramienia oraz znajdujący się nad nimi architraw, a między nimi zawieszono girlandy na chustach. Do nich z kolei,na chuście związanej w pętelki, podwieszono kompozycje z kwiatów i liści wypełniające przestrzenie między obramieniami. Czaszę kopuły wokół otworu sześciobocznej latarni podzielono na sześć pól za pomocą podziałów ramowych, na które nałożono profilowane listwy (il. 14). Pola te wypełnione

są przez płaskie, symetryczne, ponacinane kartusze, których wąskie pasy po bokach i niewielkie symetryczne woluty u góry wywinięto na obramienia. Dołem co drugi kartusz zwinięto w większe ślimacznice, a wszystkie u dołu ozdobiono skrzydlatymi główkami (il. 15, 16).

Jak słusznie zauważył J.Gajewski, plastyczność dekoracji zróżnicowano od partii modelowanych płasko i linearnie, np.: w arkadach i glifach okiennych, po bardziej wychodzące w przestrzeń girlandy i kartusze w kopule. Całość wykonano bardzo precyzyjnie, z dużą starannością i dbałością o szczegóły. Zastosowane motywy cechuje przy tym duża różnorodność; stosunkowo płaskie kartusze w kopule zbliżone są do znanych z krakowskiej kaplicy Czarneckiego i gabinetu zamkowego w Nowym Wiśniczu. Kartusze herbowe i nad oknami tamburu mają swoje odpowiedniki w górnej strefie kopuły kaplicy Oświęcimów w Krośnie, a płaskie i zwarte kartusze nad obramieniami dolnej kondygnacji są najbardziej zbliżone do form zastosowanych w kolegiacie łowickiej. Skrzydlate główki, jedne z bardziej udanych w dziełach Falconiego (il. 16), opracowano staranniej i bardziej poprawnie niż w Krośnie i krakowskiej kaplicy św. Franciszka Ksawerego, najbliższe są przykładom z kaplicy św. Karola Boromeusza w Niepołomicach. Charakterystyczna dla Falconiego jest ornamentyka roślinna, zwłaszcza arabeskowe fryzy, gdzie podobnie jak w Klimontowie i Baranowie, wici roślinnej towarzyszą drobne groteskowe figurki. Dekoracja wnęk okiennych z motywem linearnie rzeźbionych wazonów z kwiatami powtarza się w Baranowie. Na autorstwo Falconiego wskazują również profilowania listew, znane z Krosna i Wiśnicza, oraz charakterystyczny dla jego warsztatu kimation z motywem twarzy lub muszelki.

Należy przypomnieć, że spośród sztukaterii wskazanych tu jako analogie dla dekoracji podkamienieckiej tylko jedno jest archiwalnie potwierdzonym dziełem Falconiego, a wiele innych przypisano mu w wyniku zbyt pobieżnej analizy form, które były bardzo zbliżone w dziełach różnych warsztatów sztukatorskich. Różnorodność stiuków w Podkamieniu pozwala się więc domyślać udziału w jej wykonaniu nawet kilku współpracowników Falconiego, a twórczość przynajmniej jednego można będzie bliżej scharakteryzować. Wymaga to jednak krytycznego spojrzenia na stan badań nad twórczością słynnego włoskiego sztukatora.[...]

http://www.academia.edu/2393659/Podkamien_i_Lublin_-_dekoracje_sztukatorskie_warsztatu_Falconiego_w_kosciolach_dominikanskich